aetnica

English translation below

Το κείμενο Eκμετάλλευση/Kυριαρχία/Kομμουνιστικοποίηση του François Danel (FD) δημοσιεύτηκε στα τέλη Φεβρουαρίου 2025 και αποτελεί τη συνέχεια του Ακαταστασία σε εξέλιξη, γραμμένου υπό το βάρος των lockdown, των pass και της γενικότερης διαχείρισης του κορωνοϊού σχεδόν δυο χρόνια νωρίτερα. Ωστόσο, αυτό ισχύει μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο, καθώς το Ε/Κ/Κ διαθέτει παράλληλα τη δική του αυτοτέλεια ως κριτική ενασχόληση με τη θεωρία του Λουί Αλτουσέρ περί των Ιδεολογικών Μηχανισμών του Κράτους (ΙΜΚ). Και πέρα από αυτή: ως διερώτηση πάνω στην πιθανή μορφή και το δυνητικό περιεχόμενο της επανάστασης σήμερα. Είναι για αυτούς τους δυο βασικούς λόγους που επιλέγουμε τη μετάφρασή του στην τωρινή συγκυρία.

Από κει και πέρα, υπάρχει και ένας τρίτος λόγος, ίσως πιο ειδικός από τους άλλους δύο: η συσχέτιση της συζήτησης περί της αυτονόμησης μιας λειτουργίας κυριαρχίας εντός/εκτός της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης με την προγραμματική θεωρία της επιβεβαίωσης του προλεταριάτου. Μπορεί η διάκριση των ΙΜΚ από τον σκληρό πυρήνα του κράτους (στρατός, αστυνομία, δικαστική εξουσία κ.α.) να έχει πράγματι να κάνει με την υιοθέτηση της λενινιστικής στρατηγικής κατάληψης της κρατικής εξουσίας εκ μέρους του Αλτουσέρ, υπάρχει, όμως, μια δυνατότητα διαφορετικής ανάγνωσής της: η διαδικασία κρατικοποίησης των σχέσεων παραγωγής και αναπαραγωγής δύναται να ξεκινάει πιο πριν, και να επεκτείνεται πιο πέρα, από τις κατασταλτικές λειτουργίες που φέρνει σε πέρας ο σκληρός πυρήνας, θέτοντας τις βάσεις για την πραγματική ηγεμονία της καπιταλιστικής τάξης. Αποτελεί, έτσι, πρώτα και κυρία μια διαδικασία διαμεσολάβησης της ταξικής πάλης, και ευρύτερα του κοινωνικού ανταγωνισμού, η οποία δεν αναπαράγει ποτέ τις σχέσεις παραγωγής και αναπαραγωγής ως πανομοιότυπες, όπως σωστά επισημαίνει ο Ρολάν Σιμόν στην κριτική του στον FD. Το ερώτημα κατά πόσο τα διαταξικά κινήματα της εποχής μας μετέχουν, αποτελώντας κατάλληλους φορείς, μιας διαδικασίας (επανα)κρατικοποίησης μένει ως εκ τούτου ανοιχτό.

Όταν, όμως, ο Αλτουσέρ αποκαλεί τον εθνικισμό «βασικό συστατικό της αστικής Ιδεολογίας του Κράτους»[1], ποια σχέση αφήνει να υπάρξει ανάμεσα στον εθνικισμό και τους ΙΜΚ; Πώς ο πρώτος επενδύει τους τελευταίους; Μήπως το γεγονός ότι ο εθνικισμός –με άλλα λόγια, η παραγωγή του λαού διαμέσου του ιστορικού κινήματος συγκρότησης του κράτους, η διαδικασία εθνικοποίησης των κοινωνικών σχέσεων ως θεμέλιο του κράτους– κατέχει την υποδεέστερη θέση του «συστατικού» έχει, και αυτό με τη σειρά του, να κάνει με τις πολιτικές πεποιθήσεις το ίδιου, με τη λενινιστικής κοπής εναλλαγή, υποκατάσταση και ανταλλαξιμότητα έθνους και τάξης; Σε ελληνικό έδαφος, έπρεπε να λάβουν χώρα τα μαζικά μακεδονικά συλλαλητήρια στις αρχές της δεκαετίας του ‘90, για να μπορέσει να διατυπωθεί μια ευρύτερη θεωρία της εθνικιστικής ιδεολογίας[2], εμφανώς επηρεασμένη από την αλτουσερική επεξεργασία περί των ΙΜΚ, ξεπερνώντας τη.

Το κείμενο του FD μπορεί να βρεθεί εδώ

Σημειώσεις:

[1] Louis Althusser, On the Reproduction of Capitalism – Ideology and Ideological State Apparatuses, Verso,  London, 2014, σελ.120.

[2] Παντελής Λέκκας, Η εθνικιστική ιδεολογία, 1^η έκδοση, Ε.Μ.Ν.Ε. – Μνήμων, Αθήνα, 1992.

 

The text Exploitation/Domination/Communization by François Danel (FD) was published at the end of February 2025 and is a follow-up to Bordel in Progress, written under the strain of lockdowns, passes, and the general management of the coronavirus almost two years earlier. However, this is only true on a first level, as E/D/C also has its own autonomy as a critical engagement with Louis Althusser’s theory of the Ideological State Apparatuses (ISA). And beyond that: as a questioning of the possible form and potential content of revolution today. It is for these two fundamental reasons that we have chosen to translate it at the present conjuncture.

Beyond that, there is a third reason, perhaps more specific than the other two: the connection between the discussion of the autonomization of a function of domination within/outside capitalist exploitation and the programmatic theory of the affirmation of the proletariat. While the distinction between the ISA and the hard core of the state (army, police, judiciary, etc.) may indeed have to do with Althusser’s adoption of the Leninist strategy of seizing state power, there is, however, a possibility of a different reading: the process of statization of the relations of production and reproduction may begin earlier and extend further beyond the repressive functions carried out by the hard core, laying the foundations for the real hegemony of the capitalist class. It is thus first and foremost a process of mediation of class struggle, and more broadly of social antagonism, which never reproduces relations of production and reproduction as identical, as Roland Simon correctly points out in his critique of FD. The question of whether the interclass movements of our time participate, as suitable agents, in a process of (re)statization therefore remains open.

However, when Althusser calls nationalism “a key component of bourgeois State Ideology” [1], what relationship does he allow to exist between nationalism and the ISA? How does the former invests the latter? Could it be that the fact that nationalism—in other words, the production of the people through the historical movement of state formation, the process of nationalising social relations as the foundation of the state – occupies the subordinate position of “component”, does this in turn have to do with his political beliefs, with the Leninist-style alternation, substitution and interchangeability of nation and class? In Greece, mass Macedonian rallies had to take place in the early 1990s in order for a broader theory of nationalist ideology[2], clearly influenced by Althusser’s elaboration on the ISA, to be formulated, transcending it.

FD’s text can be found here

Notes

[1] Louis Althusser, On the Reproduction of Capitalism – Ideology and Ideological State Apparatuses, Verso, London, 2014, p. 120.

[2] Pantelis Lekkas, The Nationalist Ideology, 1^st edition, E.M.N.E. – Mnimon, Athens, 1992.

 

 

Ο Eric Hobsbawm, ήδη εδώ και αρκετό καιρό, έχει μιλήσει για τη «διττή επανάσταση»[1], της οποίας το μέγεθος και το βάθος προκάλεσε τον μεγαλύτερο μετασχηματισμό στην ιστορία της ανθρωπότητας από τη μακρινή εποχή που ο άνθρωπος εφεύρε τη γεωργία,τη μεταλλουργία και τη γραφή. Επιμένοντας στον διπλό χαρακτήρα αυτής της επανάστασης, θα υποστηρίξει τα εξής:

Η μεγάλη επανάσταση του 1789-1848 ήταν ο θρίαμβος όχι απλώς της «βιομηχανίας», άλλα της καπιταλιστικής βιομηχανίας· όχι της ελευθερίας και της ισότητας γενικά, άλλα της αστικής φιλελεύθερης κοινωνίας· όχι της «σύγχρονης οικονομίας» ή του «σύγχρονου κράτους», άλλα της οικονομίας και των κρατών σε μια συγκεκριμένη περιοχή του κόσμου (μέρος της Ευρώπης και τμήματα της Βόρειας Αμερικής), με επίκεντρο τα γειτονικά και ανταγωνιζόμενα κράτη της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας. Ο μετασχηματισμός του 1789-1848 είναι ουσιαστικά η διπλή επαναστατική έκρηξη που σημειώθηκε στις δυο αυτές χώρες, και από εκεί απλώθηκε σ’ ολόκληρο τον κόσμο.[2]

Αναμφίβολα, ολόκληρες γενιές μαρξιστών, και όχι μόνο, πολιτικοποιήθηκαν αναλύοντας αυτή τη διπλή έκρηξη, έχοντας ωστόσο πολλές φορές την τάση να τη συρρικνώνουν σε μια μόνο στιγμή: άλλωστε, μόνο το Κεφάλαιο δεν είχε γράψει ο Μαρξ; Από την άλλη, όσα επιχειρήματα κι αν προέβαλαν αυτοί που στο παρελθόν προσπάθησαν να θεωρητικοποιήσουν τη σχετική αυτονομία του κράτους, η περίοδος που διανύουμε, η ιδιαίτερη αλληλουχία της κρίσης του 2007 η οποία όχι μόνο δεν ξεπεράστηκε, αλλά και βάθυνε αμετάκλητα, μοιάζει να τους δικαιώνει:

Η κρίση της μισθωτής σχέσης γίνεται κρίση της μισθωτής κοινωνίας θέτοντας σε κίνηση όλα τα στρώματα και τις τάξεις της κοινωνίας που ζουν από τον μισθό… Η αδικία της διανομής έχει έναν υπεύθυνο που «απέτυχε στην αποστολή του»: το Κράτος. Όταν η κρίση της μισθωτής σχέσης μετατρέπεται σε διαταξικό κίνημα ως κρίση της μισθωτής κοινωνίας, αυτή η τελευταία συνιστά απονομιμοποίηση της πολιτικής, η οποία καταγγέλλεται στο όνομα μιας πραγματικής εθνικής πολιτικής. Το διακύβευμα, που τίθεται παντού στην καρδιά των αγώνων αυτής της αλληλουχίας της κρίσης, είναι η νομιμοποίηση του Κράτους απέναντι στην κοινωνία του. Ανάλογα με τις περιστάσεις, τις τοπικές ιστορίες, την ύφανση των συγκρούσεων, κάτι τέτοιο μπορεί να πάρει πολύ διαφορετικές μορφές και εκ πρώτης όψεως αντιτιθέμενες, αλλά το φόντο είναι το ίδιο: το Κράτος εμφανίζεται πάντα ως ο υπεύθυνος και ως η λύση.[3]

Η ιδιαίτερη αλληλουχία αποτελεί την αναπόφευκτη αφετηρία για οποιαδήποτε συζήτηση γύρω από τον χαρακτήρα του σύγχρονου κράτους-διαχειριστή της πολυκρίσης, αλλά οφείλει να κόβει και από τις δυο πλευρές: αν η ταξική πάλη τείνει να εμφανίζει το κράτος ως αυτονομημένη στιγμή, δεν αυξάνεται η απόκλιση ανάμεσά τους; Δεν εμφανίζεται το ενδεχόμενο αυτονόμησης της ταξικής πάλης από το κράτος, αυτονόητα με διαφορετικές ιστορικές μορφές από ό,τι την περίοδο επιβεβαίωσης της εργατικής ταυτότητας ως εργατικής αυτονομίας; Ποια μορφή θα λάβει δυνητικά αυτή η αυτονόμηση δεδομένου του διαταξικού χαρακτήρα της σύγχρονης ταξικής πάλης, αν όχι ως σχετικά αυτονομημένο έθνος σε κίνηση; Και από που προέρχεται η δυναμική αυτής της διαλεκτικής που συνδέει αντιφατικά τη δυνητικά αυτονομημένη κοινωνία πολιτών εννοημένης ως ταξική πάλη με το αυτονομημένο κράτος της περιόδου που διανύουμε;

Η έκβαση της ταξικής πάλης δεν ήταν ποτέ δεδομένη, πόσο μάλλον όταν διεξάγεται ένας παγκόσμιος πόλεμος σε κομμάτια. Από τις διάφορες υποθέσεις εργασίας που θα μπορούσαν να προταθούν για την έκβαση της τωρινής συγκυρίας, υπάρχει μια που αξίζει περαιτέρω διερεύνησης: υπάρχει περίπτωση η «διττή επανάσταση» να έχει εξαντλήσει τη δυναμική της εξαιτίας των οξυμένων και ανυπέρβλητων αντιφάσεων μεταξύ των δυο ιστορικών στιγμών που τη συνέθεσαν;

*

Με αφορμή την επέτειο των διακοσίων χρόνων από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, ο Γιάννης Μηλιός εκδίδει ένα βιβλίο[4]. Εκεί, διαβάζουμε τα εξής:

Θεωρώ το βιβλίο αυτό συνέχεια του προηγούμενου βιβλίου μου[5] … Το βιβλίο εκείνο είχε ως αντικείμενο την πρώτη ιστορική περίοδο κυριαρχίας του καπιταλισμού στην Ευρώπη, με τη διαμόρφωση στη Βενετία, από τα τέλη του 14^ου  αιώνα, ενός καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού και ενός κράτους χωρίς εθνικά χαρακτηριστικά. Ενός κράτους, στο οποίο, παρά τις όποιες διαδικασίες μιας πρώιμης οικοδόμησης «πατριωτισμού» (υπακοή στο κράτος που σχετίζεται με την ενσωμάτωση των υπηκόων στο πλαίσιο των κρατικών μηχανισμών, την ιδεολογική εγχάραξη των «βενετικών αξιών» και την επινόηση μιας «επίσημης ιστορίας», τις θρησκευτικές και κρατικές τελετές, μορφές εκπαίδευσης, κ.λπ.), δεν υπήρξε εθνικό κράτος: οι υπήκοοι δεν είχαν μετασχηματιστεί σε πολίτες, το «ομού ανήκειν» του πληθυσμού δεν συνεπαγόταν απαιτήσεις στο μέλλον του κράτους και των συνόρων του, ή αντιλήψεις κοινών πεπρωμένων, όπως συνέβη αργότερα, μετά τη Γαλλική Επανάσταση, σε πολλά μέρη της Ευρώπης. Αν το βιβλίο εκείνο, όπως έγραφα τότε, έμοιαζε με μια «επιστροφή στο μέλλον», το παρόν βιβλίο αποτελεί μια έρευνα στο παρελθόν του παρόντος: εξετάζει ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα διαμόρφωσης ενός εθνικού καπιταλιστικού κράτους και ενός εθνικού καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού στην ευρωπαϊκή ήπειρο: την Επανάσταση στο εσωτερικό μιας α-εθνικής αυτοκρατορίας, η οποία εγκαθίδρυσε ένα από τα πρώτα stricto sensu εθνικά καπιταλιστικά κράτη στην Ευρώπη.[6]

Πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, το οποίο μερικά χρόνια νωρίτερα, σε ένα άλλο βιβλίο του υποστήριζε ότι το σύγχρονο έθνος

αρχίζει να διαμορφώνεται από τα τέλη του 18^ου αιώνα και αποτελεί τη νέα, τυπικά καπιταλιστική, μορφή κοινωνικής συνοχής[7]

Τι προκάλεσε τη μετατόπισή του, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ακριβώς. Υποθέτουμε βάσιμα, όμως, ότι είναι προΐόν της περιόδου που διανύουμε, μιας εποχής που οι σχέσεις αριστεράς, τάξης και έθνους πρόβληματοποιούνται ξανά και με μαζικούς όρους. Τίποτα δεν είναι όπως παλιά, για αυτό και αναδύεται η διερώτηση αν ο καπιταλισμός χρειάζεται ή όχι το έθνος για να μπορέσει να αναπτυχθεί περαιτέρω.

*

Το προλεταριάτο βρίσκεται στον πυρήνα της αντιφατικής δραστηριότητας που παράγεται κατά την ιδιαίτερη αλληλουχία της κρίσης συντελώντας τόσο στη σταθερότητα όσο και στην αστάθεια των διαταξικων μπλοκ που εμφανίζονται στο προσκήνιο, με ένα μονιμότερο ή προσωρινότερο τρόπο. Εντούτοις, πρέπει να σημειωθεί ότι η ταξική πάλη συντονίζεται με το βάθεμα της κρίσης μετασχηματίζοντας ταυτόχρονα τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της: δεν είναι τυχαίο ότι κατά τη διάρκεια της διαχείρισης της covid-19 εµφανίστηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες το μεγαλύτερο αντιρατσιστικό κίνημα της ιστορίας τους με αφορμή τη δολοφονία του George Floyd, ενώ λίγο αργότερα εκδηλώθηκε στο Ιράν η εντονότερη αντίθεση στην έμφυλη συγκρότηση του κράτους της ιστορίας του με τη μορφή ενός κινήματος διαρκείας με αφορμή τη δολοφονία της Mahsa Amini.

Επιπλέον, το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία οδήγησε στην πορεία της εξέλιξής του στην εμφάνιση του μεγαλύτερου κινήματος λιποταξίας στην ιστορία από την πλευρά του ουκρανικού προλεταριάτου, το οποίο, εκμεταλλευόμενο τη δυνατότητα μετανάστευσης εντός και εκτός των συνόρων, αποφεύγει μαζικά και συστηματικά να γίνει κρέας για τα κανόνια φτάνοντας πρόσφατα μέχρι το σημείο να κάνει χιλιάδες αιτήσεις αποποίησης της ουκρανικής υπηκοότητας[8]. Αν ο σύγχρονος δεσμός ανάμεσα στον εθνικισμό και τον πόλεμο έχει γίνει τόσο ευάλωτος εξαιτίας της προλεταριακής απειθαρχίας, αυτό δεν υπενθυμίζει μόνο την προτεραιότητα διαχείρισης του «εσωτερικού παράγοντα» κατά τη διεξαγωγή του πολέμου, αλλά δείχνει, πέρα από την αντιιμπεριαλιστική ιδεολογία[9], ποιο θα μπορούσε να είναι το πραγματικό έδαφος μιας δραστηριότητας πέρα από το έθνος και εναντίον του.

 

Σημειώσεις:

[1] Eric Hobsbawm, Η Εποχή των Επαναστάσεων 1789-1848, εκδόσεις ΜΙΕΤ, σελ.11.

[2] Ό.π. σελ.12.

[3] Théorie Communiste, Μια ιδιαίτερη αλληλουχία, communisation.espivblogs.net.

[4] Γιάννης Μηλιός, 1821: Ιχνηλατώντας το Έθνος, το Κράτος και τη Μεγάλη Ιδέα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

[5] Γιάννης Μηλιός, Βενετία: Μια συνάντηση που στέριωσε απρόβλεπτα. Πραγματεία για τον καπιταλισμό και τη διαδικασία γένεσης του, εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

[6] Γιάννης Μηλιός, 1821… σελ.21-22.

[7] Γιάννης Μηλιός, Δημήτρης Σωτηρόπουλος, Ιμπεριαλισμός, χρηματοπιστωτικές αγορές, κρίση, εκδόσεις Νήσος, σελ.187

[8] https://ukraina.ru/20240914/1057449220.html.

[9] Στο κείμενό τους με τίτλο A Global War regime στο newleftreview.org οι Michael Hardt και Sandro Mezzadra προσφέρουν ίσως την πιο εκλεπτυσμένη εκδοχή της, επιδιώκοντας να  συλλάβουν ένα νέο «πρότζεκτ λιποταξίας», το οποίο θα είχε ως βάση έναν «νέο διεθνισμό που δεν θα πρέπει να προϋποθέτει ή να επιδιώκει καμία παγκόσμια ομοιογένεια, αλλά αντίθετα να συνδυάζει ριζικά διαφορετικές τοπικές και περιφερειακές εμπειρίες και δομές». Διαβάζοντας το, γίνεται φανερό το αδιέξοδο της εναντίωσης στο σύγχρονο «καθεστώς πολέμου», όπως μάλλον πετυχημένα το περιγράφουν οι δυο συγγραφείς, στη βάση ενός αμαλγάματος αντιστάσεων που σκόπιμα συγχέει την κοινωνική και την πολιτική εναντίωση στο καθεστώς, την ίδια στιγμή που αφαιρεί το δικαίωμα λιποταξίας από όσους κρίνει ότι βρίσκονται στα κατώτερα επίπεδα της ιμπεριαλιστικής ιεραρχίας.