Μια ιδιαίτερη αλληλουχία (revisited)
Ο Eric Hobsbawm, ήδη εδώ και αρκετό καιρό, έχει μιλήσει για τη «διττή επανάσταση»[1], της οποίας το μέγεθος και το βάθος προκάλεσε τον μεγαλύτερο μετασχηματισμό στην ιστορία της ανθρωπότητας από τη μακρινή εποχή που ο άνθρωπος εφεύρε τη γεωργία,τη μεταλλουργία και τη γραφή. Επιμένοντας στον διπλό χαρακτήρα αυτής της επανάστασης, θα υποστηρίξει τα εξής:
Η μεγάλη επανάσταση του 1789-1848 ήταν ο θρίαμβος όχι απλώς της «βιομηχανίας», άλλα της καπιταλιστικής βιομηχανίας· όχι της ελευθερίας και της ισότητας γενικά, άλλα της αστικής φιλελεύθερης κοινωνίας· όχι της «σύγχρονης οικονομίας» ή του «σύγχρονου κράτους», άλλα της οικονομίας και των κρατών σε μια συγκεκριμένη περιοχή του κόσμου (μέρος της Ευρώπης και τμήματα της Βόρειας Αμερικής), με επίκεντρο τα γειτονικά και ανταγωνιζόμενα κράτη της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας. Ο μετασχηματισμός του 1789-1848 είναι ουσιαστικά η διπλή επαναστατική έκρηξη που σημειώθηκε στις δυο αυτές χώρες, και από εκεί απλώθηκε σ’ ολόκληρο τον κόσμο.[2]
Αναμφίβολα, ολόκληρες γενιές μαρξιστών, και όχι μόνο, πολιτικοποιήθηκαν αναλύοντας αυτή τη διπλή έκρηξη, έχοντας ωστόσο πολλές φορές την τάση να τη συρρικνώνουν σε μια μόνο στιγμή: άλλωστε, μόνο το Κεφάλαιο δεν είχε γράψει ο Μαρξ; Από την άλλη, όσα επιχειρήματα κι αν προέβαλαν αυτοί που στο παρελθόν προσπάθησαν να θεωρητικοποιήσουν τη σχετική αυτονομία του κράτους, η περίοδος που διανύουμε, η ιδιαίτερη αλληλουχία της κρίσης του 2007 η οποία όχι μόνο δεν ξεπεράστηκε, αλλά και βάθυνε αμετάκλητα, μοιάζει να τους δικαιώνει:
Η κρίση της μισθωτής σχέσης γίνεται κρίση της μισθωτής κοινωνίας θέτοντας σε κίνηση όλα τα στρώματα και τις τάξεις της κοινωνίας που ζουν από τον μισθό… Η αδικία της διανομής έχει έναν υπεύθυνο που «απέτυχε στην αποστολή του»: το Κράτος. Όταν η κρίση της μισθωτής σχέσης μετατρέπεται σε διαταξικό κίνημα ως κρίση της μισθωτής κοινωνίας, αυτή η τελευταία συνιστά απονομιμοποίηση της πολιτικής, η οποία καταγγέλλεται στο όνομα μιας πραγματικής εθνικής πολιτικής. Το διακύβευμα, που τίθεται παντού στην καρδιά των αγώνων αυτής της αλληλουχίας της κρίσης, είναι η νομιμοποίηση του Κράτους απέναντι στην κοινωνία του. Ανάλογα με τις περιστάσεις, τις τοπικές ιστορίες, την ύφανση των συγκρούσεων, κάτι τέτοιο μπορεί να πάρει πολύ διαφορετικές μορφές και εκ πρώτης όψεως αντιτιθέμενες, αλλά το φόντο είναι το ίδιο: το Κράτος εμφανίζεται πάντα ως ο υπεύθυνος και ως η λύση.[3]
Η ιδιαίτερη αλληλουχία αποτελεί την αναπόφευκτη αφετηρία για οποιαδήποτε συζήτηση γύρω από τον χαρακτήρα του σύγχρονου κράτους-διαχειριστή της πολυκρίσης, αλλά οφείλει να κόβει και από τις δυο πλευρές: αν η ταξική πάλη τείνει να εμφανίζει το κράτος ως αυτονομημένη στιγμή, δεν αυξάνεται η απόκλιση ανάμεσά τους; Δεν εμφανίζεται το ενδεχόμενο αυτονόμησης της ταξικής πάλης από το κράτος, αυτονόητα με διαφορετικές ιστορικές μορφές από ό,τι την περίοδο επιβεβαίωσης της εργατικής ταυτότητας ως εργατικής αυτονομίας; Ποια μορφή θα λάβει δυνητικά αυτή η αυτονόμηση δεδομένου του διαταξικού χαρακτήρα της σύγχρονης ταξικής πάλης, αν όχι ως σχετικά αυτονομημένο έθνος σε κίνηση; Και από που προέρχεται η δυναμική αυτής της διαλεκτικής που συνδέει αντιφατικά τη δυνητικά αυτονομημένη κοινωνία πολιτών εννοημένης ως ταξική πάλη με το αυτονομημένο κράτος της περιόδου που διανύουμε;
Η έκβαση της ταξικής πάλης δεν ήταν ποτέ δεδομένη, πόσο μάλλον όταν διεξάγεται ένας παγκόσμιος πόλεμος σε κομμάτια. Από τις διάφορες υποθέσεις εργασίας που θα μπορούσαν να προταθούν για την έκβαση της τωρινής συγκυρίας, υπάρχει μια που αξίζει περαιτέρω διερεύνησης: υπάρχει περίπτωση η «διττή επανάσταση» να έχει εξαντλήσει τη δυναμική της εξαιτίας των οξυμένων και ανυπέρβλητων αντιφάσεων μεταξύ των δυο ιστορικών στιγμών που τη συνέθεσαν;
*
Με αφορμή την επέτειο των διακοσίων χρόνων από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, ο Γιάννης Μηλιός εκδίδει ένα βιβλίο[4]. Εκεί, διαβάζουμε τα εξής:
Θεωρώ το βιβλίο αυτό συνέχεια του προηγούμενου βιβλίου μου[5] … Το βιβλίο εκείνο είχε ως αντικείμενο την πρώτη ιστορική περίοδο κυριαρχίας του καπιταλισμού στην Ευρώπη, με τη διαμόρφωση στη Βενετία, από τα τέλη του 14ου αιώνα, ενός καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού και ενός κράτους χωρίς εθνικά χαρακτηριστικά. Ενός κράτους, στο οποίο, παρά τις όποιες διαδικασίες μιας πρώιμης οικοδόμησης «πατριωτισμού» (υπακοή στο κράτος που σχετίζεται με την ενσωμάτωση των υπηκόων στο πλαίσιο των κρατικών μηχανισμών, την ιδεολογική εγχάραξη των «βενετικών αξιών» και την επινόηση μιας «επίσημης ιστορίας», τις θρησκευτικές και κρατικές τελετές, μορφές εκπαίδευσης, κ.λπ.), δεν υπήρξε εθνικό κράτος: οι υπήκοοι δεν είχαν μετασχηματιστεί σε πολίτες, το «ομού ανήκειν» του πληθυσμού δεν συνεπαγόταν απαιτήσεις στο μέλλον του κράτους και των συνόρων του, ή αντιλήψεις κοινών πεπρωμένων, όπως συνέβη αργότερα, μετά τη Γαλλική Επανάσταση, σε πολλά μέρη της Ευρώπης. Αν το βιβλίο εκείνο, όπως έγραφα τότε, έμοιαζε με μια «επιστροφή στο μέλλον», το παρόν βιβλίο αποτελεί μια έρευνα στο παρελθόν του παρόντος: εξετάζει ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα διαμόρφωσης ενός εθνικού καπιταλιστικού κράτους και ενός εθνικού καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού στην ευρωπαϊκή ήπειρο: την Επανάσταση στο εσωτερικό μιας α-εθνικής αυτοκρατορίας, η οποία εγκαθίδρυσε ένα από τα πρώτα stricto sensu εθνικά καπιταλιστικά κράτη στην Ευρώπη.[6]
Πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, το οποίο μερικά χρόνια νωρίτερα, σε ένα άλλο βιβλίο του υποστήριζε ότι το σύγχρονο έθνος
αρχίζει να διαμορφώνεται από τα τέλη του 18ου αιώνα και αποτελεί τη νέα, τυπικά καπιταλιστική, μορφή κοινωνικής συνοχής[7]
Τι προκάλεσε τη μετατόπισή του, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ακριβώς. Υποθέτουμε βάσιμα, όμως, ότι είναι προΐόν της περιόδου που διανύουμε, μιας εποχής που οι σχέσεις αριστεράς, τάξης και έθνους πρόβληματοποιούνται ξανά και με μαζικούς όρους. Τίποτα δεν είναι όπως παλιά, για αυτό και αναδύεται η διερώτηση αν ο καπιταλισμός χρειάζεται ή όχι το έθνος για να μπορέσει να αναπτυχθεί περαιτέρω.
*
Το προλεταριάτο βρίσκεται στον πυρήνα της αντιφατικής δραστηριότητας που παράγεται κατά την ιδιαίτερη αλληλουχία της κρίσης συντελώντας τόσο στη σταθερότητα όσο και στην αστάθεια των διαταξικων μπλοκ που εμφανίζονται στο προσκήνιο, με ένα μονιμότερο ή προσωρινότερο τρόπο. Εντούτοις, πρέπει να σημειωθεί ότι η ταξική πάλη συντονίζεται με το βάθεμα της κρίσης μετασχηματίζοντας ταυτόχρονα τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της: δεν είναι τυχαίο ότι κατά τη διάρκεια της διαχείρισης της covid-19 εµφανίστηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες το μεγαλύτερο αντιρατσιστικό κίνημα της ιστορίας τους με αφορμή τη δολοφονία του George Floyd, ενώ λίγο αργότερα εκδηλώθηκε στο Ιράν η εντονότερη αντίθεση στην έμφυλη συγκρότηση του κράτους της ιστορίας του με τη μορφή ενός κινήματος διαρκείας με αφορμή τη δολοφονία της Mahsa Amini.
Επιπλέον, το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία οδήγησε στην πορεία της εξέλιξής του στην εμφάνιση του μεγαλύτερου κινήματος λιποταξίας στην ιστορία από την πλευρά του ουκρανικού προλεταριάτου, το οποίο, εκμεταλλευόμενο τη δυνατότητα μετανάστευσης εντός και εκτός των συνόρων, αποφεύγει μαζικά και συστηματικά να γίνει κρέας για τα κανόνια φτάνοντας πρόσφατα μέχρι το σημείο να κάνει χιλιάδες αιτήσεις αποποίησης της ουκρανικής υπηκοότητας[8]. Αν ο σύγχρονος δεσμός ανάμεσα στον εθνικισμό και τον πόλεμο έχει γίνει τόσο ευάλωτος εξαιτίας της προλεταριακής απειθαρχίας, αυτό δεν υπενθυμίζει μόνο την προτεραιότητα διαχείρισης του «εσωτερικού παράγοντα» κατά τη διεξαγωγή του πολέμου, αλλά δείχνει, πέρα από την αντιιμπεριαλιστική ιδεολογία[9], ποιο θα μπορούσε να είναι το πραγματικό έδαφος μιας δραστηριότητας πέρα από το έθνος και εναντίον του.
Σημειώσεις:
[1] Eric Hobsbawm, Η Εποχή των Επαναστάσεων 1789-1848, εκδόσεις ΜΙΕΤ, σελ.11.
[2] Ό.π. σελ.12.
[3] Théorie Communiste, Μια ιδιαίτερη αλληλουχία, communisation.espivblogs.net.
[4] Γιάννης Μηλιός, 1821: Ιχνηλατώντας το Έθνος, το Κράτος και τη Μεγάλη Ιδέα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
[5] Γιάννης Μηλιός, Βενετία: Μια συνάντηση που στέριωσε απρόβλεπτα. Πραγματεία για τον καπιταλισμό και τη διαδικασία γένεσης του, εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
[6] Γιάννης Μηλιός, 1821… σελ.21-22.
[7] Γιάννης Μηλιός, Δημήτρης Σωτηρόπουλος, Ιμπεριαλισμός, χρηματοπιστωτικές αγορές, κρίση, εκδόσεις Νήσος, σελ.187
[8] https://ukraina.ru/20240914/1057449220.html.
[9] Στο κείμενό τους με τίτλο A Global War regime στο newleftreview.org οι Michael Hardt και Sandro Mezzadra προσφέρουν ίσως την πιο εκλεπτυσμένη εκδοχή της, επιδιώκοντας να συλλάβουν ένα νέο «πρότζεκτ λιποταξίας», το οποίο θα είχε ως βάση έναν «νέο διεθνισμό που δεν θα πρέπει να προϋποθέτει ή να επιδιώκει καμία παγκόσμια ομοιογένεια, αλλά αντίθετα να συνδυάζει ριζικά διαφορετικές τοπικές και περιφερειακές εμπειρίες και δομές». Διαβάζοντας το, γίνεται φανερό το αδιέξοδο της εναντίωσης στο σύγχρονο «καθεστώς πολέμου», όπως μάλλον πετυχημένα το περιγράφουν οι δυο συγγραφείς, στη βάση ενός αμαλγάματος αντιστάσεων που σκόπιμα συγχέει την κοινωνική και την πολιτική εναντίωση στο καθεστώς, την ίδια στιγμή που αφαιρεί το δικαίωμα λιποταξίας από όσους κρίνει ότι βρίσκονται στα κατώτερα επίπεδα της ιμπεριαλιστικής ιεραρχίας.